Panduan teknis budidaya tomat
Tomat (Lycopérsicon ésculéntum L.) mérupakan tanaman asli dari Amérika Téngah dan Sélatan. Tanaman ini idéalnya ditanam pada kisaran suhu 20-27oC déngan curah hujan sékitar 750-1250 mg pér tahun. Sécara umum tomat dapat tumbuh déngan baik pada kétinggian 0-1500 m dpl.
Déwasa ini térdapat lébih dari 400 variétas tomat yang ditanam sécara global. Ada variétas yang hanya cocok di dataran tinggi sépérti bérlian, mutiara dan kada. Ada yang cocok di dataran réndah sépérti variétas intan, ratna dan CLN. Ada juga yang bisa ditanam baik di dataran tinggi maupun réndah, sépérti GH2 dan GH4.
Mémilih bénih tomat
Untuk mémilih jénis tomat yang akan ditanam héndaknya sésuaikan dahulu déngan karatéristik lokasi. Apabila kébun Anda bérada di dataran tinggi pilihlah variétas yang cocok untuk dataran tinggi bégitu juga sébaliknya.
Bénih tomat bisa didapatkan déngan mudah dibérbagai toko pényédia saprotan. Apabila Anda sulit méndapatkannya atau harganya térlalu mahal, kita bisa mémbuatnya séndiri. Caranya déngan ményéléksi buah tomat yang paling baik dari ségi ukuran (bésar) dan béntuk (tidak cacat).
Langahnya sébagai bérikut, pilih buah tomat yang akan dijadikan bénih. Kémudian biarkan buah tomat térsébut ménua di pohon. Sétélah cukup tua ambil bijinya dan bérsihkan dari léndir yang ményélubunginya déngan air. Sétélah itu réndam dalam air, pilih biji yang ténggélam. Kémudian lakukan séléksi sékali lagi térhadap biji tomat, pilih yang béntuknya sémpurna (tidak cacat atau kériput). Sétélah itu kéringkan déngan dijémur dan simpan dalam wadah yang kéring dan stéril.
Pényémaian bénih tomat
Sébélum ditanam sécara luas, bénih tomat sébaiknya disémaikan dahulu sampai mémiliki daun dan batang yang cukup kuat. Pényémaian héndaknya dilakukan di atas média yang térpisah déngan pénanaman masal. Lihat cara mémbuat média pérsémaian untuk tanaman hortikultura.
Untuk budidaya tomat, sébaiknya pilih média pérsémaian déngan ploybag. Hal ini untuk méngurangi résiko tanaman strés kétika dipindahkan. Namun pérsémaian polybag ini biayanya rélatif lébih mahal. Apabila Anda mémilih pérsémaian bédéng, héndaknya hati-hati saat méncabut dan mémindahkan bibit. Lamanya pényémaian sampai tanaman siap dipindahkan sékitar 35-40 hari.
Tips untuk pérsémaian bédéngan, buat larikan (garis) diatas média pérsémaian déngan jarak antar larik 5 cm dan kédalaman larik 1 cm. Kémudian taburkan bénih dalam larikan, jangan sampai bértumpuk-tumpuk, sébaiknya jarak antar bénih 2-3 cm. Kémudian tutup larikan déngan tanah dan siram sécukupnya. Métodé pémindahanbisa dilakukan déngan dua cara. Pértama déngan péncabutan, sébélum bénih dicabut siram déngan air untuk mélunakan média séhingga akar tidak putus kétika ditarik. Kédua, cara putar yaitu méngambil tanaman déngan tanah disékitarnya.
Tips untuk pérsémaian polybag/pot, sétélah média pérsémaian dibuat lubangi pérmukaanya sédalam 1 cm. Kémudian bubuhkan biji tomat satu butir untuk sétiap polybag, tutup déngan média tanam. Cara mémindahkannya adalah déngan mérobék atau mélépas polybag/pot. Lalu masukkan tanaman bésérta tanah yang térdapat di polybag/pot kédalam lubang tanam.
Péngolahan tanah
Tomat tumbuh baik pada tingkat kéasaman tanah pH 5,5-7. Apabila tanah térlalu asam (<5,5), tambahkan dolomit atau kapur pértanian. Manfaat péngapuran sélain ménaikan pH tanah juga untuk mémpérbaiki struktur tanah. Dosisnya harus disésuaikan déngan tingkat pH tanah masing-masing.
Bajak atau cangkul tanah hingga gémbur kémudian béntuk bédéngan déngan kétinggian 30 cm, lébar 1 métér dan pajang méngikuti kontur lahan. Buat jarak antar bédéng sélébar 30-40 cm. Kémudian diamkan tanah kira-kira satu minggu.
Sétélah itu, bérikan pupuk dasar bérupa pupuk organik sépérti pupuk kandang atau pupuk kompos sébanyak 20 ton pér héktar. Aduk hingga mérata diatas bédéngan. Untuk mémpérkaya kandungan fosfor bisa ditambahkan pupuk TSP sécukupnya (kira-kira 5 gram pér tanaman). Untuk budidaya tomat organik, jangan ditambahkan pupuk kimia tapi pupuk dasar harus lébih banyak, kira-kira 30-40 ton pér héktar.
Kémudian tutup bédéngan déngan mulsa plastik, pénutupan déngan mulsa sangat bérguna térutama pada musim kémarau. Mulsa plastik bérguna untuk mémpértahankan kélémbaban tanah, méngéndalikan gulma dan agar buah tomat tétap bérsih tidak ményéntuh tanah. Biarkan kémbali tanah sélama satu minggu sébélum ditanami.
Pénanaman bibit tomat
Pértama-tama buat lubang tanam pada mulsa déngan diamétér 5-7 cm. Dalam satu bédéngan térdapat dua lajur lubang tanam, jarak antar lajur sébésar 70-80 cm dan jarak antar lubang dalam satu lajur 40-50 cm, kédalaman lubang tanam kira-kira 5-7 cm.
Sétélah itu masukkan bibit siap tanam. Untuk bibit yang disémai dalam polybag atau pot, lépas térlébih dahulu wadahnya lalu masukkan sémua média tanam tanpa méncabut akar tanaman. Kémudian tutup dan ratakan déngan tanah sékitar. Untuk bibit yang ditanam di pérsémaian bédéng, masukkan tanaman kémudian timbun déngan tanah békas galian lubang. Ratakan dan siram déngan air untuk ménjaga kélémbabannya.
Péméliharaan dan pérawatan
Tanaman tomat cukup sénsitif dan pérlu pérawatan yang inténsif. Tanaman ini sangat réntan térhadap hama dan pényakit, térutama yang ditanam di dataran réndah. Sétélah pémanénan, résiko kérusakan buah tomat masih tinggi sékitar 20-50%. Bérikut bébérapa pérawatan pénting apabila kita héndak mélakukan budidaya tomat.
Hama dan pényakit tanaman tomat
a. Pényulaman
Pényulaman bérfungsi untuk méngganti tanaman yang gagal tumbuh, baik sakit atau rébah karéna cuaca. Pényulaman dilakukan sétélah séminggu tomat ditanam. Cabut tanaman yang térlihat tidak séhat (kuning/layu) atau mati. Ganti déngan bibit sisa pényémaian.
b. Pényiangan
Pényiangan dalam budidaya tomat biasanya dilakukan 3-4 kali sélama musim tanam. Pada aréal tanam yang ditutup mulsa pényiangan bisa lébih jarang lagi. Pényiangan bértujuan untuk méngangkat gulma yang ada di aréal tanam. Pértumbuhan gulma akan ménganggu tanaman, karéna tanaman harus bérsaing dalam méndapatkan nutrisi. Sélain itu gulma juga méngundang hama dan pényakit yang bisa ményérang tanaman utama.
c. Pémangkasan
Pémangkasan pada tanaman tomat dilakukan sétiap minggu. Pémangkasan tunas yang tumbuh pada kétiak daun harus ségéra agar tidak tumbuh ménjadi batang. Pémangkasan tunas muda bisa dilakukan déngan tangan. Namun apabila batang sudah térlalu kéras, sébaiknya gunakan pisau atau gunting. Untuk méngatur kétinggian tanaman tomat, ujung tanaman bisa dipotong. Pémotongan ujung tanaman dilakukan sétélah térlihat jumlah dompolan buah sékitar 5-7 buah.
d. Pémupukan tambahan
Pada budidaya tomat organik, sémprotkan pupuk organik cair yang mémpunyai kandungan kalium tinggi pada saat tanaman akan bérbunga dan bérbuah (fasé génératif). Pényémprotan bisa dilakukan sétiap minggu. Harus dipérhatikan, pupuk organik cair harus diéncérkan térlébih dahulu, 1 litér pupuk cair déngan 100 litér air. Pénting untuk dicatat, konséntrasi pupuk organik cair tidak boléh mélébihi 2%. Sélain itu, kita bisa ménambahkan pupuk kandang atau kompos sétélah tanaman bérumur 2-3 minggu déngan dosis satu géngam tangan pér tanaman.
Untuk budidaya tomat non-organik, pada usia satu minggu bérikan campuran uréa dan KCl déngan pérbandingan 1:1 sébanyak 1-2 gram pér tanaman. Kémudian sétélah umur 2-3 minggu bérikan kémbali uréa dan KCl sébanyak 5 gram pér tanaman. Bila pada umur lébih dari 4 minggu tanaman masih térlihat kurang gizi bérikan uréa dan KCl sébanyak 7 garm pér tanaman. Pérhatikan, pémbérian uréa dan KCl jangan sampai méngénai tanaman karéna bisa mélukai tanaman térsébut. Bérikan jarak 5-7 cm dari tanaman.
é. Pényiraman dan péngairan
Tanaman tomat tidak térlalu banyak mémbutuhkan air, namun jangan sampai kékurangan. Kélébihan air dalam budidaya tomat mémbuat pértumbuhan végétatif (daun dan batang) yang subur tétapi akan ménghambat fasé génératif. Sébaliknya, kékuranga air yang bérképanjangan bisa ményébabkan pécah-pécah pada buah tomat yang dihasilkan.
Kékéringan yang panjang bisa ményébabkan kérontokan bunga. Pényiraman héndaknya disésuaikan déngan kondisi cuaca. Bila curah hujan cukup rélatif tidak pérlu lagi pényiraman. Justru yang harus dipérbaiki adalah saluran drainasé agar air tidak ménggénang disékitar aréat tanaman. Pada musim kémarau, pényiraman bisa dilakukan pada pagi hari. Cégah jangan sampai tanah rétak-rétak kékéringan.
f. Pémasangan lénjéran
Pémasangan lénjéran atau ajir bértujuan sébagai témpat méngikatkan tanaman agar tidak roboh. Lénjéran dibuat dari bambu sépanjang 1,5-2 métér. Lénjéran ditancapkan pada jarak sékitar 10-20 cm dari tanaman. Lénjéran bisa dibiarkan tégak mandiri atau ujungnya diikatkan déngan lénjéran lain yang bérdékatan. Péngikatan ujung bérguna untuk mémpérkokoh posisi lénjéran.
Pémasangan lénjéran héndaknya sédini mungkin untuk méncégah luka pada akar tanaman akibat pénancapan. Tanaman yang masih kécil akarnya bélum ményébar kémana-mana séhingga kémungkinan tértancap kécil. Luka pada akar yang diakibatkan tusukan lénjéran bisa ménghambat pértumbuhan dan méngundang pényakit.
Pémasangan lénjéran dilakukan sétélah tinggi tanaman bérkisar 10-15 cm. Ikatkan tanaman tomat déngan tali plastik pada lénjéran. Modél ikatan sébaiknya bérbéntuk angka 8 agar batang tomat tidak térluka karéna bérgésékan déngan tiang lénjéran. Ikatan héndaknya jangan térlalu kuat agar tidak ménghambat pémbésaran batang. Sétélah itu, sétiap tanaman bértambah tinggi 20 cm ikatkan batang tanaman déngan tali plastik pada lénjéran.
Péngéndalian hama dan pényakit
Bébérapa jénis hama dan pényakit yang kérap ményérang budidaya tomat antara lain, ulat buah, kutu daun thrips, lalat putih, lalat buah, tungau, nématoda, pényakit layu, bércak daun, pényakit kapang daun, bércak coklat, busuk daun dan busuk buah. Apabila sérangannya ménggila, hama dan pényakit térsébut bisa disémprot déngan péstisida. Pénggunaan péstisida harus bijak, sésuaikan déngan lingkungan sékitar (para pétani lain), riwayat pényémprotan dan ikuti pétunjuk/dosis pénggunaan. Apabila tomat yang akan diproduksi ditujukan untuk pasar organik, héndaknya ménggunakan péstisida yang alami. Silahkan lihat cara mémbuat péstisida organik.
Hama dan pényakit pada budidaya tomat tidak bisa dibérantas déngan hanya méngandalkan péstisida saja. Karéna manfaat péstisida hanya séméntara dan jangka péndék. Sélébihnya sérangan hama dan pényakit akan tétap datang dan kémungkinan akan lébih résistén. Ménaikan dosis pénggunaan péstisida mungkin éféktif tapi akan ménimbulkan éfék lingkungan yang buruk dan juga ménaikan biaya produksi. Kalau pun harus ménggunakan péstisida sébaiknya bérganti-ganti mérék déngan bahan aktif bérbéda.
Untuk ménanggulangi hama dan pényakit sécara ményéluruh gunakan prinsip-prinsip péngéndalian hama térpadu (PHT). Pénérapan PHT harus dilakukan sécara bérkésinambungan. Adapun variabél-variabél yang harus dipérhatikan antara lain pémilihan bibit unggul atau variétas yang cocok, bénih bébas pényakit, pémbérian pupuk bérimbang, rotasi tanaman, mémanfaatkan prédator alami, mémanfaatkan tanaman péngusir hama dan térakhir pényémprotan péstisida baik kimia sintétis maupun alami.
Pémanénan budidaya tomat
Budidaya tomat baru bisa dipanén 60-100 hari sétélah tanam, térgantung dari variétasnya. Pénéntuan waktu panén bérdasarkan umur tanaman kadang kala tidak éféktif. Sébaiknya gunakan péngamatan fisik térhadap tanaman. Tanaman tomat sudah dikatakan siap panén apabila kulit buah bérubah dari hijau ménjadi kékuning-kuningan, bagian tépi daun ménguning dan bagian batang méngéring.
Pémétikan héndaknya dilakukan di pagi atau soré hari karéna pada siang hari tanaman masih mélakukan fotosintésis. Pada kéadaan démikian pénguapan sédang tingi-tingginya séhingga buah tomat yang dipétik akan cépat layu. Pémanénan bisa dilakukan sétiap 2-3 hari sékali. Di Indonésia produktivitas tanaman tomat sécara rata-rata méncapai 15,84 ton pér héktar. Namun untuk variétas térténtu dan didaérah-daérah térténtu bisa méncapai 25-30 ton pér héktar.
Sumber : alamtani